معماری مساجد در دوره عباسیان (مسجد سامره، مسجد ابودلف، مسجد ابن

معماری مساجد در دوره عباسیان (مسجد سامره، مسجد ابودلف، مسجد ابن طولون)/مسلم جهانبین 

معماری مساجد:

طرح کامل شده مسجد با صحن باز و ایوان های ستون دار به دور آنکه در جهت قبله به سوی کعبه عمیق تر می شود، در این دوره مورد قبول بود. مسجد بزرگ منصور از خشت ساخته شده و دارای ستون ها و سر ستون های چوبی بود،بعد ها به دستور هارون لرشید دیواری از آجر به دورش کشیده شد. به جز محرابی که از سنگ بزرگ یک پارچه مرمر ساخته شده بود، دیگر چیزی از این مسجد بر جای نمانده است.

از این دوره بود که تغییراتی اساسی در بنای ساختمانها داده شدو به جای خشت از آجر استفاده شدو دیگر ستونهای یک پارچه ای به کار نرفت. از آن پس ستون ها به وسیله دیواری به هم متصل شد و هلال های نوک دار و نیم دایره به روی ستون ها به وجود آمد.

مسجد سامره (مسجد المتوکل)

مسجد بزرگ سامره که بین سالهای 234 تا 238 هجری (848 تا 852 میلادی) توسط خلیفه متوکل  در چند صد متری شمال سامرای جدید بنا شده، عبارت است از بنای بسیار بزرگی از آجر که با توجه به مواد ساختمانی به کار رفته در آن، و همچنین مناره مارپیچی عظیم و خارق العاده اش که بنای زیگورات ها را به یاد می آورد، سبک معماری قدیم بین النهرین را در خاطر مجسم می سازد.

سرمشق این مناره  و مناره مسجد ابودلف در معماری ساسانی است مثال آشکار آن هنوز در فیروز آباد از دوره اردشیر اول (241 224 میلادی) وجود دارد. خود مسجد که به تنهایی 235 متر طول و 153متر عرض آن است به وسیله یک حیاط بیرونی چهار گوشه ای که ((زیاده )) یا (( پیشخان )) نام دارد و بیش از 320 متر طول هر ضلع آن است از شهر جدا گردیده است. سقف صاف مسجد که از چوب ساخته شده ، به طور مستقیم بدون واسطه قوس ها ، به وسیله پایه هایی از خشت و پوشیده از گچ نگه داشته شده است.

پایه های مزبور در چهار گوشه، دارای ستون های ظریف مرمری نظیر ستون های سنگی قصر ((خربة المفجر)) می باشد . داخل مسجد به علت شباهتش با معبری پر پیچ و خم توجه را به خود جلب می کند و تعداد زیاد درهای گوناگون باعث حیرتی عمیق تر می گردد.

مسجد ابودلف

این مسجد در ناحیه شمال سامره کمی دورتر از مسجد متوکل در ساحل چب دجله، در یک محوطه وسیع خرابه واقع است. این بنا مانند مسجد سامراف دارای دیوار آجری همراه با برج های نیم دایره است. مساحت این مسجد کمتر از مسجد سامرا ، حدود 180 در 158 متر و حصار و مناره اش کم ارتفاع تر است. ستون های مسجد ابودلف به صورت جرزهای آجری بوده که با قوس هایی به یکدیگر می پیوست، در سمت قبله دارای یک تالر ستون دار بوده و ناو میانی آن عریض تر از ناوهای طرفین خود بوده است.

مناره حلزونی شکل آن برج های آتش ساسانی را به خاطر می آورد. شبستان ستون دار مسجد یادآور کاخ های بزرگ هخامنشی است، قوس ها، ستون ها، جرزها و برج های تقویتی آن ، کاخ های بزرگ ساسانی به یاد آورد.

مسجد ابن طولون در مصر (قاهره )

احمد بن طولون در سال 220 هجری (835 میلادی )در بغداد متولد شد. او فرزند یکی از عمال مهم خلفای عباسی بود و به همین جهت در دربار خلفا تربیت و پرورش یافت، پس از فتح مصر در سال 254 هجری (868 میلادی ) از طرف خلیفه المعتمد اداره امور لشگری و مالی مصر را به عهده گرفت.

احمد بن طولون پس از مدتی کوشش کرد که مصر را از اطاعت خلفا خارج نماید و در ترقی و آبادانی مصر سعی فراوان نمود. آن کوشش، مقارن زمانی صورت می گرفت که در ایران نیز زمزمه استقلال از گوشه و کنار به گوش می رسید.

احمد به ظاهر مطیع خلیفه بود، اما باطنا راه خود را می پیمود، چون جوانی خود را در بغداد و سامره گذرانیده بود، تصمیم گرفت شکوه و عظمت پایتخت خود را همانند بغداد نماید، بنابراین دستور داد که بناهایی نظیر ابنیه بغداد در پایتخت مصر ساخته شود. مهمترین این بناها مسجد ابن طولون است که کاملا شبیه مسجد سامره می باشد.

بنای جامع طولونی در سال 265 هجری (878 میلادی) به پایان رسید. این مسجد از یک صحن مربع شکل که از چهار طرف رواق هایی آن را احاطه کرده، تشکیل یافته است. عمیق ترین و بزرگترین این رواق ها در جهت قبله قرار دارد ، چنین به نظر می رسد که اضافاتی به خاطر تنگی جا برای نماز گزاران افزوده شده است و مانند این اضافات در مسجد سامره نیز وجود داشت.

این جامع با سنگ های قرمز تیره رنگ ساخته شده و هلالی های رواق ها بر پایه ها و ستون های بزرگ آجری گذارده شده،در چهار طرف پایه ها، چهار نیم ستون مدور آجری، مانند پایه های مسجد جامع سامره ساخته شده است که صرفا جنبه تزینی دارد زیرا سنگینی بنا بر روی ستون های اصلی واقع است.بر روی پایه های رواق ها و شبستان،قوس های جناغی زیبایی قرار دارد و حواشی قوس ها مانند مسجد جامع نایین با گچ بری های بسیار  زیبا تزیین گشته است،در میان لچکی های بین قوس ها،یک نوع پنچرهدروغین باز شده که برای سبک کردن دیوار ساخته شده،که بر زیبایی بنا بسی افزوده است .از طرف صحن مسجد بر فراز قوس های جناغی رواق ،یک ردیف پنجره های دایره  شکلی ساخته شده است.و در بالای پنجره ها دندانهایی  شبیه به کنگره های کاخ های مستحکم، مانند برخی اطراف صحن را زینت داده است. اما مناره جامع طولونی از یک پایه مربع شکل بوجود آمده که بر روی آن یک طبقه استوانه ای است و قسمت آخر آن یک طبقه هشت ضلعی قرار دارد، و پلکانی حلزونی شکل از خارج به دور آن می گردد، طول این مناره به 40 متر می رسد، می گویند این اولین مناره ای است که در مصر ساخته شده است ، تمام مصالح این مناره از سنگ است به خلاف دیوارهای مسجد که از آجر است، آن چه اهمیت دارد این است که شکل و اساس این مناره به طور کلی شبیه مناره جامع سامره است،مناره ای که به اسم ((ملویه)) و از شکل و پلان معابد ایرانی ((زیگورات)) یا ((آتش گاه )) اقتباس شده است.

در این مسجد شش محراب وجود دارد که همه آنها در ایوان قبله واقع است و مهمترین آنها در جوار منبر به چشم می خورد که بیشتر تزیینات این محراب و سر ستون ها و گچ بری ها و موزاییک های رنگی آن سبک و روش بیزانس را دارا است. شایسته یادآوری است که منبر کنونی از قدیمی ترین منبر های اسلامی موجود در مصر است.

طرح مسجد ابن طولون با در های متعدد و ((پیشخان )) ، مناره حلزونی شکل آن و به کار بردن جرزهای خشتی پوشیده شده از گچ، همگی عبارت است از آنچه که مربوط به طرح های رایج محلی با اصل یونانی ، باقی مانده است. تصویری از داخل مسجد قبل از آخرین تعمیر انجلم شده در آن ، قوس های فاقد پوشش و باقی مانده ی کتیبه ی  بزرگی را که به روی چوب کنده شده و چندین بار در اطراف بنا تا زیر سقف تکرار شده است، اثری در بازدیدکنندگان باقی می گذارد.

(نمایشی)در بر گرفته شده است که در دوره ساسانی به کار رفته است ،نمونه آن را در کاخ تیسفون می بینیم.بر روی دیوار و طاق و جرز ها متنوع هشت ضاعی و اشکال هندسی ساده و توام با شاخ و برگ گچ بری شده است ،از مختصات این گچ بری ساده و گودی و عمق آن است و خمین سادگی در هنر گچ بری آن این بنا را در شمار مساجد اولیه قرار می دهد .

مقبره گنبد قابوس:

گنبد قابوس در نزدیکی گرگان نیز از قدیمی ترین و بزرگ ترین برج های مقبره ای است که در ناحیه شمال ایران وجود دارد . این برج آرامگاهی متعلق به شمس المعالی قابوس بن شمگیر از آل زیار است . این بنا که از بزرگ ترین مفاخر معماری قرم چهارم هجری به شمار می رود ف روی یک تپه خاکی قرار گرفته است و از دو قمست متمایز تشکیل شده است ؛ قسمت اول ، بدنه اصلی و قاعده آن است که شیار دارد و از ده ترگ ستاره ای تشکیل یافته ، قسمت دوم ، گنبد مخروطی شکل آجری زیبایی است .

دو ردیف کیتبه کوفی به طور پیوسته در روی بدنه و قاعده گنبد قرار دارد که یکی از آنها نزدیک به سر برج و دیگری در قسمت پایین برج تعبیه شده که تاریخ بنا و اسم قابوس ذکر گردیده است . تاریخ آن سال 397 هجری قمری و 375 شمسی است .تمام بنا 55 متر ارتفاع دارد که 18 متر آن بلندی گنبد است مخروطی شکل است و بقیه آن که 27 متر می ماند ، بدنه و ساقه میل آجری است و ده متر دیگر ریشه و پایه آن است ، در درون سر در داخلی گنبد ، طاق هلالی گیلویی مقر نسی وجود دارد که به نظر می رسد در مراحل نخستین پیشسرفت یعنی نوع تزیینات معماری گچ بری است که بعد ها در دوره اسلامی اهمیت پیدا کرد .